Lodewijk XIV | Philip Mansel

Lodewijk XIV: de christelijkste Turk

Gepubliceerd op 8 March 2020
Auteur: Frank Hellemans

De nieuwe biografie van Philip Mansel over de Zonnekoning bevat een schatkamer aan spitante feiten en feitjes, ook over Vlaanderen en Nederland.

Genezer van ziektes

De kleine Louis, een moederskindje, had zomaar eventjes acht voedsters. Niet te verwonderen dat Philip Mansel in Lodewijk XIV. Koning van de wereld terloops opmerkt dat na het bewind van de Zonnekoning, tussen 1654 en 1715,  Franse vrouwen tot 1945 nooit meer macht hebben gehad. Dat Lodewijk XIV na de vroege dood van zijn mama menige minnares had, is gekend, maar dat hij voor zijn onechte kinderen ook gevochten heeft voor adellijke titels en heuse internationale erkenning is minder geweten. In het buitendland vonden ze het echter not done om uitgehuwelijkt te worden aan een van Louis’ bastaards, zoals hij zelf voorstelde.

Mansel schetst in zijn monumentale biografie een veelzijdig beeld van Lodewijk de Veertiende (1638-1715) met veel feiten en cijfers die het verhaal soms dreigen onder te sneeuwen. Maar die data, zoals dat vandaag heet, geven natuurlijk het nodige reliëf aan de geschiedenis die iedereen ondertussen  wel kent, buiten de details dan. Wie weet er bijvoorbeeld dat Lodewijk tijdens zijn bewind naar schatting 200.000 keer onderdanen zou hebben  aangeraakt om ze, zoals Jezus hem ooit voordeed, te genezen van tbc of huidziektes? Iedere patiënt kreeg na de koninklijk-goddelijke handoplegging een munt toegestopt. De koning was zo verstandig om tijdens dit ritueel regelmatig, bij wijze van ontsmetting, zijn handen met wijn te wassen.

Horlogemaker Huygens

Natuurlijk heeft Mansel  ook oog voor de grote lijnen van de geschiedenis. Als jonge tiener liep Lodewijk aan het handje van kardinaal Mazarin en beperkte hij de opstand van de Franse adel (de zogenaamde Fronde) tot een intern aristocratisch conflict door het volk een directe belastingsvermindering van 20 procent te gunnen. Daarmee werd een uitslaande, revolutionaire brand, zoals in 1789 zou gebeuren, in de kiem gesmoord. Dat hij voor zijn prestigeprojecten in Versailles en zijn dure buitenlandse oorlogen tonnen geld nodig had en exorbitante leningen aanging en de staatsschuld opstapelde tot ongekende hoogte, klinkt als een verhaal van vandaag.

Voor Nederlandstalige lezers heeft de Engelse historicus heel wat in petto. Hij vertelt bijvoorbeeld hoe de bekende Nederlande astronoom Christiaan Huygens, broer van de sonnettenschrijver- renaissancedichter Constantijn, kind aan huis was bij het hof. Hij werkte van 1666 tot 1680 in Parijs en patenteerde er een zakhorloge. Zelfs toen Frankrijk in oorlog was met Nederland overtuigde  Lodewijk hem om in Versailles te blijven. En wanneer Lodewijk in 1684 de eerste vertegenwoordigers uit Siam, het huidige Thailand, op bezoek kreeg, ontving hij eveneens de Vlaamse jezuïet Philippe Couplet die in China katholiek missiewerk verrichtte en een Chinese bekeerling meebracht. Couplet vertaalde in opdracht én gesponsord door Lodewijk de spreuken van Confucius in het Latijn: de eerste keer dat Confucius’ werk in Europa onder de aandacht kwam.

Voorlopers van de globalisering

Mansel trekt een duidelijke cesuur tussen  de Lodewijk vóór en nà 1680. Tot 1680 stond Lodewijk bekend als een innemende, informele charmeur die vanaf 1670 echter meer en meer autocratische trekjes begon te vertonen. De dood van zijn minister-toeverlaat en duivel-doet-al Jean-Baptiste Colbert in 1683 creëerde de grootsheidswaanzinnige Zonnekoning die meer en meer in de ban kwam  van zijn kwezelachtige minnares-partner Madame de Maintenon. Door het edict van Nantes in 1685 te herroepen, waardoor de Franse hugenoten opnieuw genadeloos zouden worden vervolgd, tekende hij in zekere zin zijn doodsvonnis als staatsman. De hugenoten, zoals de protestanten in Frankrijk werden genoemd, genoten vanaf Henri IV, grootvader van de katholiek-christelijke Lodewijk XIV, godsdienstvrijheid en fungeerden als loyale steunpilaren van Lodewijks staatsmacht.

Het ongedaan maken van de godsdienstvrijheid voor de  hugenoten leidde tot hun exodus, een money- en brain drain die de calvinistische Vlamingen honderd jaar daarvoor hun hadden voorgedaan. Het Vlaamse financiële en culturele kapitaal maakte, zoals geweten, de Nederlandse Gouden Eeuw mogelijk. Mansel legt uit hoe de massaal uitgeweken Franse hugenoten, ‘voorlopers van de globalisering’, eveneens in Nederland, Duitsland én Engeland voor het mooie economische weer gingen zorgen. Ondertussen zou Frankrijk stilaan maar zeker zijn status van grootmacht verspelen. Na de dood van Lodewijk XIV in 1715 moest het definitief het initiatief aan het Oostenrijks-Habsburgische, Nederlandse en Engelse rijk laten.

Koning van de wereld

In 1680 scheen de ster van de Zonnekoning het felst en ontpopte hij zich inderdaad tot ‘koning van de wereld’, zoals de ondertitel van Mansels bio luidt. Franse diplomaten smeedden banden met Siam (zie boven), China, India tot Afrika, Latijns-Amerika en natuurlijk de Verenigde Staten.  Demografisch kon geen ander Europees land met Frankrijks 19 miljoen inwoners en een leger van 320.000 soldaten en 20.000 officieren concurreren. Ter vergelijking: Spanje telde op dat moment acht miljoen inwoners, Engeland vier mljoen en de Nederlanden moesten het rooien met slechts anderhalf miljoen.

Geen wonder dat het Ottomaanse Rijk goede vriendjes wou blijven met Frankrijk zoals dat al anderhalve eeuw, sinds Frans I, het geval was. Toen de Turken in 1683  voor de poorten van Wenen stonden, kreeg het Habsburgse rijk geallieerde steun van nagenoeg alle Europese landen, behalve van Frankrijk. Lodewijk XIV hoopte de Habsburgers alsnog op de knieën te krijgen en indien de Turken daarvoor Wenen moesten innemen, kon hem dat alleen maar van pas komen. De Ottomanen delfden toen het onderspit. In plaats van zich te distantiëren van de Ottomanen, hernieuwde Lodewijk IV zijn steun aan hen. De Turken zouden later Frankrijk ook door dik en dun blijven helpen toen het kalf voor Frankrijk in zijn strijd met de Engels-Nederlands-Duitse buren al lang verdronken was.

Nieuwe Attila

Mansel vertelt hoe Lodewijks geopolitieke blunder hem de spottende bijnaam van ‘christelijkste Turk’ bezorgde. Zijn tactiek van de verschroeide aarde in Vlaanderen, Henegouwen (Bergen), Brabant (Brussel), Nederland en het Rijnland (Mannheim) was nog kwalijker zodat Lodewijk vanaf 1689 als ‘nieuwe Attila’ werd gebrandmerkt en totaal geïsoleerd raakte op het Europese schaakbord. Daar hielp zijn uitgekiende huwelijkspolitiek bitter weinig aan.

Mansel legt nu en dan bruggetjes met de geschiedenis na Lodewijk tot in de 20ste eeuw. De Maginot-linie, de Franse verdedigingsgordel tegen de Duitsers in 1940, heeft alles te danken aan Lodewijks bekende vestingbouwer Vauban. Ook het door hem versterkte Duinkerken, onder Lodewijk XIV een vestingstad van 5.000 voornamelijk Vlaamse zielen, trotseerde de nazi-inval in 1940. Oorlogsminister Louvois schreef al in 1684 aan Vauban in een visionaire brief dat alleen ‘de Duitsers voortaan als onze echte vijanden moeten worden beschouwd en de enigen zijn die ons kwaad zouden kunnen doen, mochten ze een keizer hebben die op een paard wil stappen.’ Een kleine tweehonderd jaar zou de Pruisische Wilhem I zich in de Spiegelzaal van Versailles tot keizer laten uitroepen.

Alles in detail

Wie van de bekende, smeuïge verhalen houdt in en rond het hof van de Zonnekoning, die heeft aan de fraai  vertelde bio De Zonnekoning: Glorie & schaduw van Lodewijk XIV (2018) van journalist-chroniqueur Johan Op de Beeck meer dan genoeg. Maar wie graag achter de façade naar de feiten en cijfers en de (geo)politieke blunders van de charmante Zonnekoning kijkt, die kan niet buiten Mansels monumentale synthese. En neen, ‘l’Etat, c’est moi’ heeft Lodewijk XIV nooit gezegd. ‘Alles in detail’, zo Mansel, was het echte motto van controlefreak Lodewijk XIV die elke dag uren besteedde aan het uitvloeien van de minutieuze rapporten van zijn ministers. Mansels bio neemt dit motto con brio zelf ter harte.